Η επιλογή της Σοφίας

Πλαίσιο

Τον Μάρτιο του 1919 ο Arnold Toynbee ήταν τριάντα χρονών και εργαζόταν για τη βρετανική ειρηνευτική αντιπροσωπεία στο Παρίσι. Είχε προσληφθεί στο Υπουργείο Εξωτερικών στο Λονδίνο το 1917, τοποθετημένος στο Τμήμα Πολιτικών Πληροφοριών, το οποίο θα αποδεικνυόταν ένα αναγκαστικό σπίτι για πολλούς μεγάλους ιστορικούς, συμπεριλαμβανομένου, φυσικά, του ίδιου του Toynbee. Όπως σημειώνει ο Erik Goldstein, το PID αναδιαρθρώθηκε τον Οκτώβριο του 1918 και ο Toynbee βρέθηκε στο τμήμα της Μέσης Ανατολής με επικεφαλής τον Sir Louis Mallet, πρώην πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη. [1] Αν και η παραγωγή του Toynbee σε αυτή την περίοδο ήταν χαρακτηριστικά σταχανοφική, είναι εντυπωσιακό ότι αισθάνθηκε την ανάγκη να υπογράψει ολόκληρο το όνομά του στο τέλος αυτού του μακροσκελούς σημειώματος του Μαρτίου 1919, το πλήρες κείμενο του οποίου δίνεται παρακάτω. [2] Καθώς μια λίστα με εργασίες μετακινούνταν γύρω από ένα γραφείο, κάθε μέλος της ομάδας έκανε μια σημείωση σε αυτό, καταγράφοντας ότι είχαν διαβάσει τόσο τα έγγραφα που περιείχε όσο και τα σχόλια των συναδέλφων τους. Οι περισσότεροι υπέγραψαν χρησιμοποιώντας τα αρχικά τους. Το γεγονός ότι αυτό το σχόλιο φέρει την υπογραφή «A.J. Toynbee», και όχι απλώς «A.J.T.» είναι αποκαλυπτικό – αλλά από τι; Ίσως ο Toynbee αισθάνθηκε ότι ήταν το «νέο αγόρι», του οποίου τα αρχικά δεν αναγνωρίστηκαν ακόμη από τους συναδέλφους.

Ο φάκελος στον οποίο επισυνάπτεται αυτή η λιστα έχει τίτλο “Το μέλλον της Αγίας Σοφίας”. Περιέχει μια σειρά από τα πιο σημαντικά μνημεία που υποστηρίζουν τη «μεταστροφή» στη χριστιανική λατρεία, μνημεία που είχαν αρχικά σταλεί στον αριθμό 10 της Ντάουνινγκ Στριτ και στη συνέχεια προωθήθηκαν στο Παρίσι από τον ιδιαίτερο γραμματέα του πρωθυπουργού. Τα γειτονικά αρχεία περιέχουν πολλά άλλα παρόμοια μνημεία, τόσο υπέρ όσο και κατά της «μεταστροφής», από όλη τη Βρετανική Αυτοκρατορία και τον ευρύτερο μουσουλμανικό κόσμο. Πολλές (εκθέσεις) οργανώθηκαν από ειδικές ομάδες πίεσης, όπως η Επιτροπή Λύτρωσης της Αγίας Σοφίας, με επικεφαλής τον συντηρητικό βουλευτή Samuel Hoare. Το υπόμνημα του Hoare υπογράφηκε, μεταξύ άλλων, από τον πεθερό του Toynbee, τον κλασικιστή Gilbert Murray. Στο σχόλιό του, ο Toynbee αναφέρεται σε ένα άλλο υπόμνημα υπέρ της μετατροπής από μέλη του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, που απευθύνεται στον David Lloyd George «και τους άλλους εκπροσώπους της Βρετανικής Αυτοκρατορίας στη Διάσκεψη Ειρήνης». Αυτοί οι μνημονευτές απαντούσαν στις φήμες ότι θα μπορούσε να επιτραπεί στην «τουρκική κυβέρνηση» να διατηρήσει την Κωνσταντινούπολη και υποστήριξαν ότι «οι Τούρκοι ηγεμόνες και ο λαός» είχαν αποδειχθεί «θεμελιωδώς ακατάλληλοι να ασκήσουν κυριαρχία σε μέλη άλλων φυλών και θρησκειών». Οι τουρκικές «μέθοδοι αυτοκρατορικής διακυβέρνησης είναι εντελώς ξένες προς τις αρχές της ανθρωπότητας και της δικαιοσύνης, τις οποίες είναι ο σκοπός της Διάσκεψης Ειρήνης να προωθήσει».  Στη συνέχεια, οι μνημονευτές έσπευσαν να υποστηρίξουν ότι «η μεγάλη εκκλησία της Αγίας Σοφίας» θα πρέπει να αποκατασταθεί «στη χρήση της χριστιανικής θρησκείας και της ορθόδοξης ανατολικής εκκλησίας». Επιτρέποντας στο κτίριο να παραμείνει ως τζαμί ήταν, κατά τη γνώμη τους, «ένα σημάδι κατάκτησης» και «ένα σύμβολο της καταπίεσης των Αρχαίων Εκκλησιών της Ανατολής από την κυριαρχία μιας ξένης δύναμης». Η πλειοψηφία του πληθυσμού της πόλης ήταν, ισχυρίζονταν, «ελληνικής φυλής». Σημειώνοντας τους κινδύνους των «απερίσκεπτων βεβιασμένων κινήσεων», ωστόσο, συνέστησαν το κτίριο να «κλείσει για κάποιο χρονικό διάστημα» πριν από την εκ νέου μετατροπή του.

Το σχόλιο του Toynbee περιέχει μια σειρά από ενδιαφέρουσες σκέψεις σχετικά με τη δυνητικά καταστροφική συμβολική δύναμη των μεγάλων κτιρίων, σχετικά με τους «μουσουλμάνους» και τους «Οσμανλήδες» και σχετικά με την εξουσία του παρελθόντος ως οδηγό για τη λήψη αποφάσεων. Ξεσήκωσε σαφώς τον Arthur Hirtzel, Βοηθό Υφυπουργό του Πολιτικού Τμήματος στο Γραφείο της Ινδίας, του οποίου η περιθωριοποίηση προσθέτει ένα επιπλέον επίπεδο ενδιαφέροντος. Όπως παρατηρεί ο Goldstein, υπήρχε λίγη αγάπη μεταξύ του Υπουργείου Εξωτερικών και του Υπουργείου Ινδίας κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου: σε μια συνάντηση ο υπουργός Εξωτερικών Curzon είπε στον Hirtzel και σε έναν συνάδελφό του ότι «το Γραφείο σας στην Ινδία είναι πραγματικά πέρα από όλα τα όρια». Σε αντίθεση με τον Toynbee, ο Hirtzel δεν αισθάνθηκε μεγάλη ανάγκη να εξετάσει τους μουσουλμάνους υπηκόους της αυτοκρατορίας όταν απευθυνόταν στην Κωνσταντινούπολη. [3] Ο Hirtzel διαφώνησε με τον υπουργό Εξωτερικών του, Edwin Montagu, ο οποίος θεώρησε ότι η απογύμνωση της Τουρκίας από την πρωτεύουσά της θα ξυπνούσε αντιβρετανικό συναίσθημα μεταξύ των Ινδών μουσουλμάνων.

Μετά από αυτό το ασυνήθιστα μακροσκελές σχόλιο, το κατηγορητήριο πέρασε στον Robert Vansittart, ο οποίος σημείωσε ότι «Το να πάρεις την Αγία Σοφία από τους Μουσουλμάνους τώρα θα ήταν άσκοπο, σαν να ψάχνεις για προβλήματα στη χειρότερη μορφή τους». Ίσως παραδόξως, ο Hirtzel έγραψε “Συμφωνώ” κάτω από το σχόλιο του Vansittart. Ενώ ο Hirtzel συμφώνησε με τα συμπεράσματα του Toynbee, αμφισβήτησε τα επιχειρήματα με τα οποία είχαν επιτευχθεί. Αυτό δεν ήταν ένα «ιστορικό» ζήτημα για τον Hirtzel, αλλά ένα «θρησκευτικό» ζήτημα. Αν και «ακούμε πολλά για το μουσουλμανικό αίσθημα», ξεχάστηκε ότι «και οι χριστιανοί έχουν τα συναισθήματά τους». «Για τον χριστιανό, η αφιέρωση και η βεβήλωση είναι πολύ αληθινά πράγματα». Στην αρχή του Μεγάλου Πολέμου, ο Hirtzel είχε παρατηρήσει ότι οι Χριστιανοί θα θεωρούσαν την αμφισβητούμενη μεταφορά του Χαλιφάτου στην Παλαιστίνη ως «ιερόσυλη». Όπως σημείωσαν οι Goldstein και John Fisher, ο Hirtzel είδε τη Βρετανική Αυτοκρατορία ως κάτι «που μας δόθηκε ως μέσο για τον μεγάλο σκοπό για τον οποίο ο Χριστός ήρθε στον κόσμο, τη λύτρωση της ανθρώπινης φυλής». [4]

Τελικά η λίστα πέρασε στον επικεφαλής, Mallet. «Συγκρατηθείτε  μέχρι η ερώτηση να φτάσει σε ένα πιο ώριμο στάδιο», έγραψε. Ο φάκελος έκλεισε. Η Αγία Σοφία θα «στειρωθεί» από τον Κεμάλ Ατατούρκ το 1925 και θα μετατραπεί σε μουσείο. Το 2013 ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης της Τουρκίας προχώρησε στις εκκλήσεις για την εκ νέου αφιέρωσή της ως τζαμί. Το 2018 ο πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν συμμετείχε στην συζήτηση, αλλά ζήτησε το χρόνο του. Τα ημερολόγια ευθυγραμμίστηκαν το 2020: η 24η Ιουλίου έπεσε Παρασκευή και έτσι οι τακτικές προσευχές της Παρασκευής θα μπορούσαν να επαναληφθούν στην (97η) επέτειο της Συνθήκης της Λωζάνης. Για κάποιους, άξιζε την αναμονή για να απολαύσουν τον συμβολισμό, που βασίζεται σε μια ριζική επανερμηνεία της Λωζάνης, ως «ήττα» για την οποία ο Ερντογάν πρέπει να ζητήσει εκδίκηση. Για να δανειστώ μια φράση από τον Toynbee, ήταν μια περίπτωση «διευθέτησης του μέλλοντος σε σχέση με το παρελθόν».

[1] Erik Goldstein, “British Peace Aims and the Eastern Question: The Political Intelligence Department and the Eastern Committee, 1918”, Middle Eastern Studies 23.4 (1987): 419-436 (420).

[2] «Το μέλλον της Αγίας Σοφίας», 28 Μαρτίου 1919. Τα Εθνικά Αρχεία, Kew. FO608/111, φ. 466 (E5593).

[3] Goldstein, “British Peace Aims”, 429.

[4] John Fisher, « Sir Arthur Hirtzel and Pax Britannica», Diplomacy & Statecraft 32.2 (2021): 263-288 (265). Erik Goldstein, “Redeeming Holy Wisdom: Britain and St. Sophia”, στο Melanie Hall, ed., Towards World Heritage: International Origins of the Preservation Movement, 1870-1930 (London: Routledge, 2011), σ. 45-62. Goldstein, “Britain’s Plans for a New Eastern Mediterranean Empire, 1916-1923,” στο Jonathan Conlin and Ozan Ozavci, eds., They All Made Peace – What Is Peace? The 1923 Treaty of Lausanne and the New Imperial Order (London: Gingko, 2023), σελ.53-75 (57-58).

Κείμενο

Δείτε επίσης τα επιχειρήματα των μνημονευτών της Οξφόρδης. Νομίζω ότι τα κύρια σημεία της υπόθεσης είναι τα εξής:

(i) Η πολιτική αποκοπή της Κωνσταντινούπολης από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και η μεταστροφή της Αγίας Σοφίας είναι εντελώς ξεχωριστά ζητήματα.

(ii) Η πολιτική απώλεια της Κωνσταντινούπολης είναι ένα επαρκές ορατό σημάδι ότι η οθωμανική κυριαρχία στη Μέση Ανατολή έχει τελειώσει.

(iii) Εάν, έχοντας απομακρύνει την Κωνσταντινούπολη από την οθωμανική κυριαρχία, προχωρήσουμε στον προσηλυτισμό της Αγίας Σοφίας, δεν θα χτυπήσουμε πλέον το τουρκικό κράτος, αλλά τον μουσουλμανικό πληθυσμό της Κωνσταντινούπολης, ο οποίος θα εξακολουθεί να αποτελεί περίπου το 50% των κατοίκων της πόλης. Στερώντας από αυτόν τον πληθυσμό το κύριο τζαμί του, θα τον τραυματίσουμε όχι ως Οσμανλή (που θα έχει πάψει να είναι), αλλά ως μουσουλμάνους πολίτες ενός διεθνούς κράτους, τους οποίους θα τιμωρήσουμε εις βάρος των Xtian [δηλαδή των χριστιανών] συμπολιτών τους. Αυτό θα προκαλέσει δυσαρέσκεια όχι μόνο μεταξύ των Τούρκων αλλά και σε όλο τον μουσουλμανικό κόσμο.

(iv) Το μοναδικό επιχείρημα υπέρ της μετατροπής είναι ιστορικό, και αυτό είναι εγγενώς φαύλο, δεδομένου ότι σημαίνει διευθέτηση του μέλλοντος όχι σε σχέση με το μέλλον αλλά με το παρελθόν. [Στο περιθώριο: Τι γίνεται με τον Σιωνισμό σε αυτή τη γραμμή επιχειρηματολογίας; ] Η μεταστροφή θα πυροδοτήσει το θρησκευτικό συναίσθημα στη Μέση Ανατολή (με όλα τα καταστροφικά συνοδευτικά του), αν και θα πρέπει να είναι το αντικείμενο της Διάσκεψης Ειρήνης για να το κατευνάσει. Για χάρη της ικανοποίησης του αρχαιολατρικού αισθήματος μερικών ατόμων, θα φυτέψουμε νέους σπόρους σφαγής σε κάθε περιοχή της Μέσης Ανατολής όπου ζουν μαζί μουσουλμάνοι και χριστιανοί. [Στο περιθώριο: Αυτή δεν είναι μια δίκαιη περιγραφή του Μνημείου του Sir Samuel Hoare.] Ένα όμορφο κτίριο παύει να είναι όμορφο όταν γίνεται αιτία μίσους και αιματοχυσίας [Στο περιθώριο: Έπαψε η Ελένη να είναι όμορφη;]. Ήταν καλύτερα ισοπεδωμένο στο έδαφος.

Ένα όμορφο κτίριο παύει να είναι όμορφο όταν γίνεται αιτία μίσους και αιματοχυσίας. Ήταν καλύτερα ισοπεδωμένο στο έδαφος

Arnold J. Toynbee

Τολμώ να κάνω τις ακόλουθες προτάσεις για την αντιμετώπιση του κτιρίου:

α) Η Εντολή στα Στενά θα πρέπει να αναλάβει τον αρχιτεκτονικό έλεγχο της [Αγίας Σοφίας] ως διεθνούς μνημείου του χριστιανικού και του ισλαμικού πολιτισμού.

(β) Υπό την προϋπόθεση αυτή, θα πρέπει να παραμείνει ως τζαμί υπό τον εκκλησιαστικό έλεγχο του τοπικού μουσουλμανικού «μιλλέτ» στη ζώνη των Στενών (το οποίο πιθανώς θα οργανωθεί ως ξεχωριστή κοινότητα από τους μουσουλμάνους της Τουρκίας, με τοπικό σεΐχη-ουλ-ισλάμ).

(γ) Εάν η μουσουλμανική κοινότητα στην Κωνσταντινούπολη τελικά συρρικνωθεί σε ένα ασήμαντο κλάσμα του πληθυσμού, η κατάσταση του κτιρίου θα πρέπει να επανεξεταστεί. Σε αυτή την περίπτωση θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί όπως το Sainte Chapelle στο Παρίσι – δηλαδή να «αποστειρωθεί» εκκλησιαστικά (κατ’ αναλογία της στρατιωτικής «στείρωσης» της αριστερής όχθης του Ρήνου). Σε κάθε περίπτωση, δεν πρέπει να μετατραπεί εκ νέου σε Εκκλησία χωρίς να περάσει από αυτό το μεταβατικό στάδιο για μεγάλο χρονικό διάστημα. Η προσωρινή στείρωση υποστηρίζεται από τους μνημειακούς της Οξφόρδης και είναι μια σοφή πρόταση. Α. J. Toynbee 30.3.19

ΠΙΣΤΩΣΗ ΕΙΚΟΝΑΣ: AGENCE ROL, ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ, 1915.